به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» با هدف نشان دادن چگونگی بازتاب اوضاع و شرایط اجتماعی روزگار و محیط پیدایش و زایش غزلیات از خلال اشعار مولانا در «دیوان شمس» به رشته تحریر درآمده است که علاوه بر پیشگفتاری به قلم مباشری و مقدمه‌ای پیرامون موضوع «مختصری درباره هنر و ارتباط آن با جامعه به عنوان خاستگاه واقعی آن» پنج بخش کلی را شامل می‌شود.

اما در مقدمه 45 صفحه‌ای این کتاب به مباحثی چون شعر و هنر، ادبیات و اجتماع، ارتباط شعر با تاریخ و جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی و تاریخ، جامعه‌شناسی و شعر، انگیزه انتخاب دیوان کبیر یا کلیات شمس تبریزی، شیوه انجام این پژوهش، جغرافیای تاریخی آسیای صغیر، قونیه در روزگار مولانا، کشور روم و زبان فارسی در روزگار مولوی و خاندان مولوی و زبان فارسی پرداخته شده است.

مباشری معتقد است هر اثر ادبی در بافت خود نشانه‌ای از منشاء اجتماعیش دارد. محیطی اجتماعی که اثر در آن نضج گرفته در سبک و شیوه بیان و نیز فحوای کلام صاحب اثر منعکس شده است و گاه می‌توان ارزیابی جوامع را به آثار ادبی همان جامعه تعمیم داد.

به‌طور کلی و در بسیاری از موارد بازتاب شرایط و مقتضیات و اوضاع اجتماعی یک دوره در اشعار یک شاعر کاملا مشهود است و ما برای شناخت اوضاع اجتماعی آن دوره و تعیین درجه این انعکاس اغلب به کمک مورخ اجتماعی نیازمندیم. به این ترتیب پیوند میان تاریخ، جامعه‌شناسی، ادبیات و حتی نقد ادبی به خوبی آشکار می‌شود.

مباشری در مقدمه‌اش به این موضوع اشاره دارد که در باب اشعار مولانا، تفاسیر و شروح و حتی فرهنگ‌ لغات بسیاری نوشته‌اند اما اقیانوس عظیم آثار مولانا همگان را بر پژوهش‌های جدید در این آثار وامی‌دارد.

«اعتقادات»، «فرهنگ عامه» (آداب، رسوم و سنت‌های اجتماعی)، «پراکنده‌ها»، «زبان» و «ضرب‌المثل‌های رایج» عنوان بخش‌های اصلی این کتاب هستند.

بخش نخست با عنوان «اعتقادات» به بررسی موضوعات آداب و اصطلاحات فقهی و مذاهبی رایج، اندیشه‌ها، عقاید و فرقه‌های مذهبی و کلامی و اصطلاحات آن، تصوف، صوفیان، آداب، پوشش و اصطلاحات، باورها و عقاید عامه و پیامبران و بعضی اشارات و اعتقادات در باب آن‌ها اختصاص دارد.

در بخش دوم مباحثی چون مولانا و طرح مسایل جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی در غزلیات، اصطلاحات اداری و حکومتی، آداب و رسوم و سنت‌های اجتماعی، بازی‌های مرسوم و رایج، پادشاهی و حکومت، القاب و عنوان‌های پادشاهی رایج، شکار و روش‌های مرسوم آن، مکان‌های اجتماعی و عمومی، موسیقی و جشن‌ها و سورها مطرح شده است.

در بخش «پراکنده‌ها» موضوعات انواع پرندگان، حیوانات و اعتقادات در باب آن‌ها، زر، سیم، اصطلاحات، انواع و وسایل، انواع درخت، گل، گیاه و شیوه استفاده از آن‌ها، ابزار و وسایل جنگی، ابزار و وسایل خانه، ابزار و وسایل زراعت، و دیگر ابزارهای کاربردی در زندگی پرداخته شده‌اند.

اما در بخش چهارم با عنوان «زبان» مولف به تشریح مباحث تاثیر متقابل زبان و جامعه در یکدیگر، لغات برساخته مولانا با استفاده از پیشوندها و پسوندها، افعال تاریخی متروک و افعال برساخته مولانا، لغات ترکی و لغات مغولی و لغات و واژه‌های یونانی پرداخته است.

در نهایت در بخش پنجم که «ضرب‌المثل‌های رایج» نام دارد فهرستی از این ضرب‌المثل‌ها و نمونه اشعار مولانا درباره آن‌ها ارائه شده است.

در پایان نیز «کتاب‌نامه» و «چکیده انگلیسی» از این اثر آمده است.

همچنین شیوه کار در این فرهنگ بدین‌گونه است که ابتدا بیت یا ابیاتی از غزلیات که در آن‌ها به سنت یا حادثه و واقعه‌ای تاریخی اجتماعی اشاره شده، ذکر شده و پس از ارائه توضیحات لازم در باب آن سنت یا حادثه، شواهد مثالی در همان مورد از مثنوی و دیگر آثار منظوم و منثور مولانا، شمس تبریزی، سلطان ولد (فرزند مولانا) و یا بهاء ولد(پدر مولانا) نقل شده است.

از سوی دیگر روش مولف در این کتاب، اتخاذ موضعی توصیفی و نه معیاری است. یعنی هدف این نبوده است که اصول و معیارهایی برای شناخت اوضاع و شرایط اجتماعی انتخاب و تبلیغ شود که آنان را بتوان برای شناخت شرایط و اوضاع اجتماعی هر دوره و در هر اثر ادبی به‌کار گرفت.

به عبارت دیگر در این کتاب به توصیف شرایط، مناسبات و واقعیات اجتماعی قرن هفتم از خلال اشعار غزلیات دیوان شمس پرداخته شده است و هدف به دست دادن معیاری که ملاک و میزانی برای تعیین ارزش پسندیده و مطلوب یا نامطلوب بودن اوضاع آن دوران باشد نیست. 

مولف حدود سه سال سرگرم انجام این پژوهش بوده است و کتاب حاضر را که از آن با عنوان «فرهنگ» یاد می‌کند، نگرشی تازه از ساحت اجتماعی به غزلیات شمس می‌داند و امیدوار است این پژوهش بتواند در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات و نقد جامعه‌شناختی به‌کار آید.

محبوبه مباشری متولد 1340 و رییس دانشگاه الزهرا است.

کتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» در 752 صفحه و قیمت 15 هزار تومان توسط انتشارات سروش منتشر و راهی بازار کتاب شده است.